زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

عقل مستفاد




مرحله چهارم حضور معلومات در نفس، مرحله حضور معقول در ذهن است.
[۱] مطهری، مرتضی، درسهای الهیات شفا، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۸، ص۲۹۴، تهران، نشر صدرا، ۱۳۷۹ش، چ سوم.
این مرحله که پس از طی مراحل عقل هیولائی ، عقل بالملکة و عقل بالفعل می‌باشد، از مراحل قوه گذشته است و محل حصول کمالات و معقولات دوم می‌باشد و این امر، هنگامی است که نفس به مشاهده معقولات ثانی می‌پردازد و می‌داند که آنها را بالفعل دریافته است.
[۲] ملکشاهی، حسن، ترجمه و شرح اشارت و تنبیهات بوعلی سینا، تهران، نشر سروش، ۱۳۶۳ ش، چ اول، ص۱۹۰.



۱ - دیدگاه فلاسفه


فلاسفه در بحث میزان حضور معلومات نزد نفس، دو تعبیر از عقل بالمستفاد ارائه نموده‌اند:

۱.۱ - تعبیر اول


الف: عده‌ای که قائلند عقل نمی‌تواند در آن و لحظه واحد به همه معلومات توجه داشته باشد و از برخی غفلت دارد. حضور هر مساله استدلالی در ذهن و توجه ذهن به آنها را عقل مستفاد می‌گویند، حکمای مشاء چنین تعبیری از عقل مستفاد دارند.
[۳] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار ج۸، ص۲۹۵، الهیات شفا.


۱.۲ - تعبیر دوم


ب: حکمای متاله معتقدند که ممکن است انسان به مرحله‌ای برسد که در لحظه واحد، همه مسائل برایش حاضر باشد همه معلوماتش برای او، حالت حضوری داشته باشد، می‌گویند عقل مستفاد، مرحله تعقل جمیع معقولات بدیهی و نظری است که با حقایق عالم طبیعت و ماوراء طبیعت مطابقت دارد. در این مرحله، عقل جمیع این معقولات را نزد خود حاضر می‌کند و در اثر اتصال به مبادی عالی که برای برخی از انسانها مانند انبیاء و اولیاء الهی پیش می‌آید، بدون هیچ مشغله و مانع مادی به معقولات حضوری خود توجه می‌کند و به همین علت، صورت ذهنی علم او، در این مرحله با عالم عینی خارجی مطابقت می‌یابد.
[۴] طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ج۱۶، ص۳۰۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق.
[۵] مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۸، ص۲۹۵، درسهایی الهیات شفا.

در این مرحله، نفس در اخلاق صاحب فضیلت و در علم به غایت کمال آدمی رسیده است و هم رتبه فرشتگان می‌شود.
[۶] بوعلی سینا، حسین بن عبدالله، رساله النفس، ص۲۶، همدان، نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش، چ دوم.
عقل نظری در این مرحله «عقل مطلق» می‌شود چنانچه در مرتبه نخست «قوه مطلق» بود. معقولات ثانی ، مانند نوری بر روی نور دیگری در صفحه نفس نقش می‌بندد.
[۷] ملکشاهی، ترجمه انتشارات و تنبهات، ص۱۹۰.

تسمیه این مرتبه از عقل نظری به عقل بالمستفاد این است که در اثر اتصالش به عقل فعال، از آن استفاده می‌کند و نفوس مردم را از درجه هیولائی به درجه عقل مستفاد می‌رساند.
[۸] سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۳۱۶، تهران، نشر شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۲ش، چ اول.

چنانکه خواجه نصیر در شرح اشارات بوعلی گفته است
[۹] فیاض، غلامرضا، تعلیقات فیاضی بر نهایه الحکمه، ج۴، ص۹۷۱، قم، نشر موسسه امام خمینی رحمة‌الله‌علیه ، ۱۳۸۲ش.
و یا چنانچه ملاصدرا در مفاتیح الغیب گفته، به خاطر اینکه نفس این مرتبه را از مافوق خویش گرفته و استفار، کرده است بدان «مستفاد» می‌گویند.
از تعاریفی که برای هر یک از مراتب چهارگانه عقل نظری ارائه شده است معلوم می‌شود که مرتبه عقل هیولائی و بالملکة، استعداد اکتساب است و مرتبه سوم (عقل بالفعل) مرتبه استعداد حاضر کردن معقولات ثانی و مرتبه عقل مستفاد مرتبه حضور معقولات ثانیه است.
[۱۰] ملکشاهی، شرح اشارات، ص۱۹۱.


۲ - در نگاه امام خمینی


امام‌ خمینی عقل نظری را دارای مراتب می‌داند.
[۱۱] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    

۱- عقل هیولانی: در این مرحله هنوز هیچ ادراکی در عقل ترسیم نشده‌ است اما استعداد پذیرش هر معقولی را دارد که با سیر تدریجی اگر تحت تربیت رحمانی قرار گیرد به جوهر عقلی و مستفاد
[۱۲] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۷-۷۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
می‌رسد.
۲- عقل بالملکه: عقل در این مرتبه بدیهیات و ضروریات علوم را درک می‌کند.
[۱۳] خمینی، روح الله، تعلیقه بر فوائد الرضویه، ص۹۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    

۳- عقل بالفعل: در این مطلب حقایق عقلی به‌صورت مجرد درک می‌شوند که مختص افراد خاصی است.
[۱۴] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۳۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۱۵] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۶۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    

۴- عقل بالمستفاد: در این مرحله تمام قوا و استعدادهای قوه عاقله به فعلیت می‌رسند و هیچ حالت منتظره‌ای در آن نیست، بلکه تمام معقولات نزد او حاضرند. در اصطلاح عرفانی عقل بالمستفاد عقلی است که توان مشاهده حضوری از مبدأ وجود و اعلی مرتبه وجود را داشته باشد و در اصطلاح حکما رسیدن به آن مقامی است که بتوان از جبرئیل که از عالم عقول است، استفاده کرد. به اعتقاد امام عرفا این کلام حکما را صحیح نمی‌دانند زیرا جبرئیل را نهایت عالم وجود نمی‌شمارند
[۱۶] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
به باور امام‌ خمینی غایت عقل عملی و غایت بالمستفاد فناء فی الله است، ازاین‌رو غایت هر دو عقل عملی و بالمستفاد یکی است، هرچند در آغاز از هم جدا می‌باشند.
[۱۷] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۸۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


۳ - پانویس

 
۱. ↑ مطهری، مرتضی، درسهای الهیات شفا، مجموعه آثار شهید مطهری، ج۸، ص۲۹۴، تهران، نشر صدرا، ۱۳۷۹ش، چ سوم.
۲. ↑ ملکشاهی، حسن، ترجمه و شرح اشارت و تنبیهات بوعلی سینا، تهران، نشر سروش، ۱۳۶۳ ش، چ اول، ص۱۹۰.
۳. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار ج۸، ص۲۹۵، الهیات شفا.
۴. ↑ طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ج۱۶، ص۳۰۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق.
۵. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۸، ص۲۹۵، درسهایی الهیات شفا.
۶. ↑ بوعلی سینا، حسین بن عبدالله، رساله النفس، ص۲۶، همدان، نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش، چ دوم.
۷. ↑ ملکشاهی، ترجمه انتشارات و تنبهات، ص۱۹۰.
۸. ↑ سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۳۱۶، تهران، نشر شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۲ش، چ اول.
۹. ↑ فیاض، غلامرضا، تعلیقات فیاضی بر نهایه الحکمه، ج۴، ص۹۷۱، قم، نشر موسسه امام خمینی رحمة‌الله‌علیه ، ۱۳۸۲ش.
۱۰. ↑ ملکشاهی، شرح اشارات، ص۱۹۱.
۱۱. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۲. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۷۷-۷۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۳. ↑ خمینی، روح الله، تعلیقه بر فوائد الرضویه، ص۹۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۴. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۳۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۵. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۴۶۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۶. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۷. ↑ خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۸۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


۴ - منبع


• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عقل مستفاد».    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : اصطلاحات فلسفی | دیدگاه های فلسفی امام خمینی | فلسفه | مراتب عقل




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.